W poszukiwaniu jednego z najpopularniejszych punktów widokowych w Stambule, dotarliśmy do Büyük Valide Han, największego historycznego karawanseraju nad Bosforem. To tutaj w XVII wieku zatrzymywały się kupieckie karawany.
Widok z tarasu niewielkiej herbaciarni, zlokalizowanej w górnej kondygnacji budynku.
Nazwę Büyük Valide Han można przetłumaczyć jako „wielki zajazd matki sułtana”. Budynek jest największym historycznym karawanserajem, zlokalizowanym w Stambule, a jego początki sięgają 1651 roku. Chan (tur. han) powstał na polecenie sułtanki Kösem, matki m.in. Murada IV oraz Ibrahima I. Büyük Valide Han znajduje się w centralnej historycznej dzielnicy handlowej Stambułu, rozciągającej się od Wielkiego Bazaru aż do Eminönü, na brzegu Złotego Rogu.
Co to jest chan / karawanseraj?
Chan (tur. han) to nic innego jak rodzaj miejskich karawanserajów, czyli miejsc postoju karawan. Takie budowle stanowiły niegdyś powszechny typ zabudowy handlowej w islamskiej architekturze (przede wszystkim w Persji i Azji Środkowej). Budynki pełniły funkcję domów zajezdnych, w których kupcy oraz handlarze mogli liczyć na zakwaterowanie (najczęściej na piętrze), podczas gdy ich zwierzęta oraz cenne towary pozostawały bezpieczne na dolnym dziedzińcu. W chanach swoje mieszkania i warsztaty posiadali także rzemieślnicy, z którymi prowadzono transakcje. W okolicach stambulskiego Krytego Bazaru na przestrzeni wieków zbudowano wiele tego rodzaju obiektów, jednak to właśnie Büyük Valide Han zasługuje na miano największego.
Widok na korytarz oraz schody prowadzące do galerii na piętrze
Największy historyczny karawanseraj nad Bosforem
Büyük Valide Han powstał w miejscu, w którym dawniej mieścił się XVI-wieczny pałac Cerrah Mehmeda Paszy, jednego z wielkich wezyrów Imperium Osmańskiego. To właśnie tam Apkar Tebir, ormiański ksiądz, założył jedną z pierwszych drukarni w Konstantynopolu. W XVII wieku Kösem Valide Sultan powołała w miejscu dawnego pałacu pokaźny karawanseraj, by później przeznaczać dochody z jego funkcjonowania na utrzymanie meczetu Çinili, który wcześniej nakazała wybudować w azjatyckim obszarze Üsküdar. W XIX wieku chan był zamieszkiwany przede wszystkim przez irańską społeczność kupiecką. Z uwagi na rozwinięte kontakty kupieckie między Tebrizem a Stambułem, handlowano tu wówczas głównie dywanami oraz jedwabiem.
Widok z okna Büyük Valide Han Cafe 
Korytarze, wzdłuż których współcześnie rozciągają się warsztaty stambulskich rzemieślników. 
Miejsce pracy stambulskich rzemieślników
Współcześnie Büyük Valide Han jest również zajmowany przez liczne warsztaty rzemieślnicze oraz kupieckie, o czym mogliśmy przekonać się na własne oczy, intensywnie poszukując wejścia na słynny punkt widokowy (znany pod nazwą güzel teras), czyli dach karawanseraju, skąd roztacza się zjawiskowy widok na miasto. Niestety, okazało się, że „piękny taras” przechodzi renowację, a wejście na górę zostało tymczasowo zamknięte. Gdy byliśmy gotowi zrezygnować z dalszego zwiedzania budynku, nie mając pewności, czy jest on w pełni udostępniony dla turystów, podszedł do nas jeden z tutejszych rzemieślników, proponując oprowadzenie po ciemnych korytarzach zabytku oraz turecką herbatę, w lokalnej knajpce.
Muszę przyznać, że pełne pajęczyn korytarze, przez które prowadził nas nieznajomy, wydawały się dość mroczne i złowieszcze. ;) Choć w oddali słychać było liczne stuki i trzaski, miejsce sprawiało wrażenie opustoszałego, a jedynym dowodem obecności innych osób były ich wyroby, świecące zza przybrudzonych szyb warsztatów – przedmioty miedziane, złota biżuteria, a także fajki wodne i lampy. Po kilku minutach ujrzeliśmy światło w tunelu, docierając do Büyük Valide Han Cafe. Najprawdopodobniej sami nigdy nie odkrylibyśmy tej przytulnej kawiarenki – istny skarb, skryty w mroku. ;) Oprócz miłej dla ucha tureckiej muzyki i smacznego menu pełnego ciast i napojów, miejsce ugościło nas czarującym widokiem na okolicę, który znacząco zrekompensował mi brak możliwości dotarcia na punkt widokowy.
Architektura Büyük Valide Han
Podczas gdy tradycyjne karawanseraje posiadały jeden centralny dziedziniec, ich stambulskie odpowiedniki – z uwagi na rozkwit handlu nad Bosforem – były często rozbudowywane o dodatkowe dziedzińce oraz piętra. Nieregularny układ Büyük Valide Han to świetny przykład tego trendu – mamy tu do czynienia z jednym głównym dziedzińcem oraz dwoma mniejszymi. Główny budynek karawanseraju posiada dwie kondygnacje – parter, który pierwotnie służył koniom i wielbłądom oraz piętro, początkowo dedykowane izbom dla kupców. O dawnym handlowym potencjale tego miejsca najlepiej świadczy fakt, że pod koniec XVIII wieku chan rozrósł się do 366 pokoi! W północno-wschodnim narożniku budynku znajdują się pozostałości kamiennej bizantyjskiej wieży, której górna komnata w dawnych czasach służyła jako meczet.
Z uwagi na to, że Büyük Valide Han jest zlokalizowany w dawnym handlowym sercu miasta, w okolicy nie brakuje innych cennych obiektów, pamiętających czasy osmańskich kupców. Wśród nich warto wspomnieć m.in. o ukończonych w XVIII wieku Büyük Yeni Han oraz Küçük Yeni Han, a także XV-wiecznym Kürkçü Han, będącym najstarszym w Stambule.
