Karagöz, czyli tradycyjny turecki teatr cieni, to sztuka licząca ponad 500 lat, stanowiąca jeden z najistotniejszych i najstarszych elementów kultury Anatolii. Główni bohaterowie historii to dwaj przyjaciele – niepiśmienny, ignorancki, lecz przyzwoity Karagöz oraz cierpliwy i oczytany, lecz wymądrzalski Hacivat. Akcja sztuki rozgrywa się na terenie XIV-wiecznej Bursy, dawnej stolicy Imperium Osmańskiego.
Źródło: Canva
W czasach Osmanów, przed nadejściem kina i fotografii, Turcy stworzyli teatr cieni, wykorzystując moc światła. Technika opiera się na animacji płaskich szablonów postaci (tur. tasvir), przylegających do jedwabnego ekranu za sprawą prostopadle ustawionych drążków, ożywionych przez grę świateł i rękę artysty-animatora.
Istnieją rozmaite teorie na temat pochodzenia Karagöza i Hacivata. Niektórzy badacze szukają ich źródła w Azji Środkowej i relacjach między Turkami a Chińczykami, inni odwołują się do inspiracji sztuką z Egiptu. Najbardziej prawdopodobne wydają się jednak relacje słynnego XVII-wiecznego podróżniczka Evliyi Çelebiego, według którego Karagöz i Hacivat to postacie w połowie prawdziwe, których „pierwowzory” żyły w czasach anatolijskich seldżuków. Karagöz miał być Romem o imieniu Sofyozlu Bali Çelebi, pracującym jako stajenny dla sułtana seldżuckiego. Hacivat miał z kolei nosić imię Yorkça Halil i być dworzaninem władcy. Dwaj przyjaciele spotykali się czasem na obszarze dworu, zabawiając publiczność swoimi żartami, które z czasem przerodziły się w grę cieni.
Źródło: Canva
Artyści, którzy trudnią się sztuką Karagöz, odwołują się współcześnie jednak to jeszcze innej historii. Zdaniem lalkarskich mistrzów, Karagöz był kowalem, a Hacivat majstrem, a obaj pracowali na budowie Wielkiego Meczetu w Bursie. Zgodnie z tą legendą, bohaterowie nadmiernie koncentrowali się na swoich rozmowach i żartach, mocno spowalniając przy tym postępy w budowie muzułmańskiej świątyni. Dowiedziawszy się o tym, ówczesny sułtan, nakazał odciąć głowę odpowiedzialnym za tę sytuację. Stracenie Karagöza i Hacivata wywołało publiczne niezadowolenie, a teatr cieni miał być sposobem na wypełnienie luki, jaka po nich została, i kontynuację ich zabawnych i pouczających dialogów.
Moje książki o Stambule i całej Turcji
Odkryj ze mną Turcję i zaplanuj swoją niezapomnianą podróż
Każdy spektakl Karagöz rozpoczyna się wyświetleniem na ekranie postaci wprowadzającej, która zapowiada główny temat dramatu. Następnie widzom objawia się postać Hacivata, który nawołuje Karagöza, by wkrótce rozpocząć z nim płomienną kłótnię. Głównym bohaterom towarzyszą także postaci drugoplanowe. Dzięki starciom dwóch odmiennych charakterów, ich dialogi to swoiste odzwierciedlenie całego przekroju społeczeństwa. Spektakle z udziałem Karagöza i Hacivata zawsze posiadają morał i ostatecznie kończą się szczęśliwie. Choć współcześnie Karagöz kojarzy się przede wszystkim z elementami humorystycznymi, komediowymi i satyrycznymi, w rzeczywistości daje widzom także dostęp do bogatego świata przekazów sufickich, czerpiących m.in. z prac Rumiego.
Warto podkreślić, że Karagöz to sztuka łącząca pokolenia, ceniona w Turcji zarówno przez najmłodszych, jak i najstarszych. Tureckie dzieci uwielbiają przede wszystkim postać Karagöza, który choć nie potrafi słuchać i wydaje się mówić bez zastanowienia, jest prawdomówny, reprezentuje moralność i zdrowy rozsądek opinii publicznej, nie owijając w bawełnę. Najmłodsi mieszkańcy Turcji chętnie chłoną jego nauki, śmiejąc się przy tym po pachy.
Źródło: Canva
Karagöz i Hacivat to popularna forma rozrywki szczególnie w trakcie Ramadanu, czyli tradycyjnego muzułmańskiego miesiąca postu. Z uwagi na trwającą pandemię koronawirusa, w ubiegłym oraz bieżącym roku niektórzy wybitni mistrzowie tej sztuki zdecydowali się na prezentowanie swoich spektakli online, przy użyciu mediów społecznościowych.
